capitolo iii. — i poeti satirici. 357
gli altri epici greci, e tra i primi i ciclici, poi Apollonio Rodio e gli altri Alessandrini Cosi per eagion d'esempio Macrobio (Y, 2, 4.) dice che il secondo libro dell'Eneide è tolto dai ciclici, forse da Pisandro : il libro quarto è un imitazione del quarto libro di Apollonio Rodio, che contiene l'episodio di Giasone e di Medea. Dei tragici Greci studiò particolarmente Euripide, che del resto era il tragico prediletto dei Romani. Ma non poco eg prese anche dai poeti romani: come per esempio da Nevio, a cu tolse la narrazione della procella nel primo libro e i lamenti di Venere a Giove, da Ennio, che imitò nel libro VI (verso 846) per tacere di molti altri luoghi, e Lucrezio, di cui riprodusse non le sole parole, ma i versi interi ed anche moltissimi passi.
Sui fonti di Virgilio son da vedere : F. Orsini, Virgilius collatione graecorum scriptorum iilustratus. Anversa, 1568 Leoben, 1747. — F. G. Eichhoff, Études grecques sur Virgile, ou Recueil de tous les passages des poètes grecs irnités dans les Bucoliques, les Georgiques et l'Eneide. Paris, 18^5 — L. Miiller, de re metrica pag. 219,223, ?,07, 322. — Ribbek. Prolego-mena ecc. — Kuscliel, iiber die quellen von Vergìls Aeneis, Breslau, 1858.
(5) La lettera di Virgilio ad Augusto è riferita da Macrobio (1. 21, 11): « Ipsius Ma-ronis epistola quae compellat Augustum ita incipit: » Ego vero frequentes a te littcras accipioC « Et infra: de Aenea, si mehercule jam diynum auribus haberem tut's libenter mitterem : sed tanta inchoata res est, ut paene vitto mentis tantum opus ingressus mihi videar. Quum pvaeserlim (ut scis) alia quoque studia ad id opus mulioque putiora imperiar. »
Della varia e profonda scienza di Virgilio nel dritto pontificio, nel dritto augurale e in tutto ciò che s'appartiene alle cerimonie religiose, della sua perizia nell'astrologia e nella filosofia Macrobio e Servio ci fanno in più luoghi ampia testimonianza,
(6) Donato (25) « Aeneida XI perfecit annis. » (23 « Aeneida prosa prius oratione ormatam digestamque in XII libros particulatim componere istituit, prout liberet quidque, et nihil in ordinem accipiens » (24) « ac ne quid impetum moraretur quaedam imporfecta trans-misit, alia levissimis verbis veluti fulsit, quos per jocum prò tibìcinibus interponi ajebat ad sustinendum opus, donec solidae columnae advenirent. »
(7) Donato (39) « Egerat Virgilius cum Vario, prius nuam Italia decederet, ut si quid ipsi acc lisset Aeneida comburerei; at is ita facturum se pernegarat; igitur in extrema va;tudine assidue scrinia desideravi, crematurus ipse; veruni nemine afferente nihil quidem nominatim de ea cavit » (40) «ceterum eidem Vario ac simul Tuccae scripta sua sub ea condicione legavit ne quid edereilt quod non a se editum esset » (41) « edidit autem auctore Augusto Varius, sed summatim emendata, ut qui versus etiam imperfectos sicut erant reliquerit. » Servio nei proemio all'Eneide « postea ab Augusto Aeneidem pro-pos tam scripsit, annis undecim; sednec emendavitnec edidit; unde eam moriens praecepit incendi. Augustus vero, ne tantum opus periret, Tuccam et Varium hac lege jussit emendare ut superflua demerent, nihil adderent tamen. » Finalmente Aulo Gellio (XVII. 10, 6.) « quae procrastinata sunt ab eo, ut post recenserentur, et absolvi quoniam mors praever-terat nequiverunt, nequaquam poetarum elegantissimi nomine atque judicio digna sunt. (taque cum morbo oppressus adventare mortem videret, petivit oravitque a suis amicis-simis impense ut Aeneida, quam nondum satis elimavisset, adolerent. »
I Versi non finiti sono in tutto cinquantotto. Sulle imperfezioni dell' Eneide lavorò di fantasia H.Peerlkamp (nella sua edizione dell'Eneide, Leida, 1843) per trovare dappertutto Versi spuril e passi interpolati. Gli risposero I. Freudenberg: Vindiciarum Virgilianarum specimen. Bonn, 1845 — I. Siebelis, in Aeneidem ab. H. Peerlcampio editae Iibrum 1. adnota-tiones. Hildburghausen, 1845. — S. I. E. Rau, de versibus spuriis in Aen. Leida, 1845.
Sulle orme di Peerlkamp tentò Ribbeck nei Prolegomeni (p. 59-87; di distinguere le mende, che dipendono dall'imperfezione dell'opera, da quelle che son dovute alla ignoranza degli interpolatori. Vedansi Fr. Conrads (quaestiones Virgilianae. Treviri, 1863; che mise in luce le incongruenze dei primi sei libri, e Th. Ladevig, iiber einige Stellen des Vergil, Neustrelitz, 1853.
(8) Donato (31) « Augustus Vero nam forte expeditione Cantabrica (anno 729) aberat — supplicibua atque etiam minacibu3 per jocum litteris efflagitarat ut « sibi de Aeneide